نەخۆشیی برینی پیس ئەنتراکس
نەخۆشییە مەترسیدارەکە لە هەریمی کوردستان تۆمارکرا

بەڕێوەبەرایەتی تەندروستی دهۆک رایگەیاند، ١٢ کەیسی گوماناوییان تۆمارکردوە کە توشی پەتای برینی پیس (جەمرە خەبیسە) بون و دەرکەوتوە شەش کەسیان توشی پەتاکە بون.
لەجیهاندا پەتاکە ڤاکسینی هەیەو ساڵانە پێنج ژەم دەدرێت بەو کەسانەی ئاژەڵ بەخێودەکەن، بەڵام بەهۆی دەگمەنی نەخۆشییەکەوە لە ئێستادا ڤاکسینەکە لە عێراق و هەرێمدا بەردەستنییە.
‎ئەنتراکس نەخۆشیەکی توشبوی جددییە بەهۆی بەکتریای گرام پۆزیتیڤی و بەکتریای رۆدی شێوە ناسراو بە باسیلۆس ئەنتراسیس دروست دەبێت. ئەنتراکس بە شێوەیەکی سروشتی لەخاکدا دەدۆزرێتەوەو کاریگەری لەسەر ئاژەڵی ناوخۆیی و کێوی لە هەمو جیهاندا هەیە. هەرچەندە لەهەریمی کوردستان و عیراق دەگمەنە، بەڵام خەڵک دەتوانن توشی نەخۆشی ئەنتراکس بن ئەگەر لە پەیوەندیدا بن لەگەڵ ئاژەڵە توشبوەکان یان بەرهەمە ئاژەڵییە پیسەکان. پەیوەندی لەگەڵ ئەنتراکس دەبێتە هۆی نەخۆشییەکی سەخت لە هەردو مرۆڤ و ئاژەڵدا.
‎ئەنتراکس گوازراوە نییە، واتە ناتوانیت وەک سەرما یان ئەنفلۆنزا بیگریت

هەر کاتێک پێستی مرۆڤ، بەتایبەتی دەست و قۆڵ و دەموچاو هەمیشە بەدەرەوەن و برینداردەبن یان دەقڵیشێت بەکتریاکە دەچێتە جەستەی مرۆڤەوەو دەبنە کیسی ئاو و توشی پەتاکەی دەکات.

خەڵک چۆن توشی ئەنتراکس دەبێت؟
خەڵک توشی ئەنتراکس دەبن کاتێک سپۆرس دەچێتە ناو جەستەوە. کاتێک سپۆرەکانی ئەنتراکس دەچێتە ناو جەستەوە، دەتوانن "چالاک بکرێن" کاتێک چالاک دەبن، بەکتریاکە دەتوانێت فرەیی بکات، لەجەستەدا بڵاوبێتەوە، ژەهر بەرهەم بهێنێت (ژەهر) و دەبێتە هۆی نەخۆشییەکی سەخت
ئەمە کاتێک ڕودەدات کە خەڵک هەناسە دەدات لە سپۆر، خواردن بخۆن یان ئاو بخۆنەوە کە پیسە بە سپۆر.

جۆرەکانی ئەنتراکس توشبونی؟
جۆری نەخۆشییەکە، لە کەسێک گەشە دەکات پەیوەستە بە چۆنیەتی چونە ناوەوەی ئەنتراکس لە لەشی. بەشێوەیەکی ئاسایی، ئەنتراکس دەچێتە ناو جەستە لەڕێگەی پێست، سییەکان، یان سیستەمی هەناسەدانییەوە. هەمو جۆرەکانی ئەنتراکس لە کۆتاییدا دەتوانن لەسەرانسەری جەستەدا بڵاوببنەوەو ببنە هۆی مردن ئەگەر بە ئەنتی بایۆتیک چارەسەر نەکرێن.

١.برینی دەست و لەش
کاتێک سپۆرسی ئەنتراکس دەچێتە ناو پێستەوە، بە شێوەیەکی ئاسایی لەرێگەی بڕین یان پارچەکردنەوە، کەسێک دەتوانێت ئەنتراکسێکی پێستی گەشە پێ بکات. ئەمە کاتێک ڕودەدات کەسێک ئاژەڵە توشبوەکان یان بەرهەمە ئاژەڵە پیسەکان وەک خوری بگرێتەوە. ئەنتراکسى کەتانی زۆر باوە لەسەر سەرو ملی و پشتەوەو دەستەکان. کاردەکاتە سەر پێست و شانەی لە دەوروبەری شوێنی توشبون.

٢. هەڵمژینی ئەنتراکس
ئەنتراکسی هەناسەدان بە پلەی سەرەکی لە گرێی لیمف لەسنگدا دەست پێدەکات پێش بڵاوبونەوە لە هەمو بەشەکانی تر، لە کۆتاییدا دەبێتە هۆی کێشەی هەناسەدانی توندو شۆک.
ئەنتراکسی هەڵمژین بە کوشندەترین شێوە لە ئەنتراکس دادەنرێت. هەوکردن بەشێوەیەکی ئاسایی لە ماوەی هەفتەیەکدا پێش دەکەوێت دوای بەرکەوتنی، بەڵام لەوانەیە تا 2 مانگ بخایەنێت. بەبێ چارەسەر، تەنها نزیکەی 10-15٪ نەخۆشەکان کە ئەنتراکس هەڵمژینیان هەیە، ڕزگاریان دەبێت. لەگەڵ ئەوەشدا، بە چارەسەری شەڕانگێزی، نزیکەی 55٪ نەخۆشەکان ڕزگار دەبن

٣.گەدە
ئەنتراکس سپۆرز دەتوانێت کاربکاتە سەر بەشی سەرەوەی گەدەو هەوکردن و ڕیخۆڵە. هەوکردن بەشێوەیەکی ئاسایی لە 1 بۆ 7 ڕۆژ دوای بەرکەوتنی گەشە دەکات. بەبێ چارەسەر، زیاتر لە نیوەی ئەو نەخۆشانەی نەخۆشی ئەنتراکسیان هەیە دەمرن لەگەڵ ئەوەشدا، بە چارەسەرێکی گونجاو، 60٪ نەخۆشەکان ڕزگار بون

٤. بەکارهێنەرانی دەرمانی دەرزی

ئەنتراکسی دەرزی ئەتوانێت خێراتر لە لەشیدا بڵاوببێتەوەو قورستر بێت بۆ ناسینەوەو چارەسەرکردن. زۆر لە بەکتریا باوەکان دەتوانن ببنە هۆی توشبون بە پێست و شوێنی دەرزی، بۆیە پێستێک یان هەوکردنی شوێنی دەرزی لە بەکارهێنەرێکی دەرماندا مەرج نییە ئەو کەسە توشی ئەنتراکس بێت.

نیشانەکانی ئەنتراکس پشت بە جۆری هەوکردن دەبەستن و دەتوانن لە 1 ڕۆژەوە بۆ زیاتر لە 2 مانگ لە هەر شوێنێکدا بن بۆ دەرکەوتن. هەمو جۆرەکانی ئەنتراکس توانایان هەیە، ئەگەر چارەسەر نەکراون، لە هەمو جەستەدا بڵاوببنەوەو توشی نەخۆشییەکی سەخت و تەنانەت مردنیش ببن.
نیشانەکانی ئەنتراکسی هەڵمژین:
‏ -تا و ساردی
‏ -ناڕەحەتی سنگ
‏ -کورتایی هەناسە

نیشانەکانی ئەنتراکسی گەدە:
-هەڵئاوسانی مل
-گەروی بەئێش و ئازارەوە
-ڕشانەوە بەتایبەتی خوێناوی

د. جێگر ئومێد دزەیی
دکتۆری دەرمانساز